Muzeum Regionalne PTTK im. Władysława Kowalskiego w Dobczycach
Historia Dobczyc, miasteczka wspaniale wkomponowanego w piękny krajobraz doliny rzeki Raby, łączy się nieodzownie z istniejącym na wzgórzu zamkiem. Gościł on w przeszłości koronowane głowy: Władysława Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Królową Jadwigę i Władysława Jagiełłę. Za czasów Kazimierza Jagiellończyka mieściła się tutaj akademia dla synów królewskich, którzy kształcili się pod okiem słynnego polskiego dziejopisarza Jana Długosza. Zamek wydzierżawiany był możnym rodom m.in. Mikołajowi Wierzynkowi, Lanckorońskim, Lubomirskim, Jordanom. Tutaj odbyło się wystawne wesele córki Sebastiana Lubomirskiego, Barbary z Janem Zebrzydowskim, starostą lanckorońskim, na którym gościem był m.in. ówczesny biskup krakowski Piotr Tylicki.
W okresie renesansu zamek stale rozbudowywano. Na przełomie XVI/XVII w. prace prowadzono na zlecenie starosty dobczyckiego Sebastiana Lubomirskiego, twórcy potęgi swojego rodu. O świetności budowli w tym okresie może świadczyć fakt, iż zamek liczył wówczas ponad 70 pomieszczeń. Z biegiem lat zamek tracił na znaczeniu i wizerunku. Wojny szwedzkie w II połowie XVII w., pożary i dewastacje w wieku następnym przyczyniły się do jego zniszczenia. Przez dwa wieki główna budowla na wzgórzu zamkowym popadła w ruinę, pokryła się ziemią, drzewami i krzewami.
Dziś nie pozostałoby po niej prawie śladu, gdyby nie herkulesowy czyn mieszkańców Dobczyc, zwłaszcza działaczy Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego skupionych wokół pasjonata historii regionalnej Władysława Kowalskiego.
Zasługi twórcy muzeum i równocześnie pierwszego kustosza, od samego początku były znacznie większe niż te, które łączą się z klasycznym przywracaniem świadectw przeszłości. W środowisku dobczyckim dokonał czegoś niezwykłego, na miarę historyczną. Poświęcając najpiękniejsze lata swojego życia przywrócił społeczeństwu świadomość historyczną, stał się wzorem dla wielu muzeologów i społecznych opiekunów zabytków.
Myśl utworzenia Muzeum Regionalnego w Dobczycach powstała na początku lat 50-tych XX w., niestety z braku lokalu, plan ten nie został zrealizowany. Dopiero rok 1959 przyniósł nadzieję na otwarcie placówki kultywującej bogatą przeszłość Dobczyc i okolic. W tym to bowiem roku powstało Koło Miłośników Dobczyc, które poczyniło starania o rozpoczęcie badań archeologicznych na Górze Zamkowej. W dużej mierze przyczyniła się do tego wystawa prezentująca historię miasta i zamku, przygotowana przez Władysława Kowalskiego, a eksponowana w Miejskiej Bibliotece. Wkrótce Koło Miłośników Dobczyc przekształcono w Koło PTTK przy Oddziale w Myślenicach. Następnie działając już jako samodzielny Oddział PTTK w Dobczycach, przy poparciu Zarządu Okręgu PTTK w Krakowie uzyskano zgodę Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków dr Hanny Pieńkowskiej na prowadzenie wykopalisk, z zastrzeżeniem prowadzenia prac za własne fundusze.
Dzięki wielkiemu zapałowi członków PTTK i młodzieży dobczyckiej, a także wielkiej ofiarności społeczeństwa, jesienią 1960 r. rozpoczęto prace odkrywkowe pod czujnym okiem niestrudzonego społecznika, wybitnego archeologa Gabriela Leńczyka. W toku ciężkiej pracy zaczęły ukazywać się spod wielometrowej warstwy gruzu i ziemi drzemiące pod darnią zręby parteru zamku. Wielkie ilości skorup, ceramiki, naczyń, wielobarwnych kafli piecowych oraz metalowe części przedmiotów codziennego użytku, znalezione podczas prac archeologicznych wzbogaciły skromne zbiory. One to dały początek założenia muzeum. Wyeksponowano je w 1963 r. w niewielkim drewnianym baraku, przy wejściu na teren wykopalisk i udostępniono zwiedzającym.
Trzy lata później eksponaty przeniesiono do dwóch zrekonstruowanych sal zamkowych. W 1966 r. udostępniono do zwiedzania dawną sień i kaplicę zamkową, a dwa lata później loch więzienny. Wieść o odkopanych „skarbach” rozchodziła się szeroko poza Dobczyce, stąd też liczba zwiedzających i podziwiających wykopaliska stale wzrastała. W 1975 r. prace wykopaliskowe przejęli archeolodzy Stanisław Buratyński, Antoni Jodłowski i Roman Zając. W 1980 r. do zwiedzania udostępniono izbę tortur. W latach 1984-1985 oddano do użytku drugi piwnicę (loch), aby po latach urządzić w niej Salę Pamięci Narodowej. Ostatnią komnatą oddaną w 1995 r. była sala w zamku średnim poświęcona nieżyjącemu już wówczas Władysławowi Kowalskiemu.
Prace wykopaliskowo – rekonstrukcyjne w większości były prowadzone czynem społecznym. Pod koniec lat 80. XX w. osiągnął on wysokość 30 mln zł. W latach 1960-1975 wspomagane były dotacjami Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie, Wydziału Kultury Powiatowej Rady Narodowej w Myślenicach oraz Urzędu Miasta Dobczyce. Od 1976 r. prace były dotowane przez Zarząd Główny PTTK w Warszawie i Zarząd Wojewódzki PTTK w Krakowie, a także Ministerstwo Kultury i Sztuki. Dodatkowym źródłem były dochody ze zbiórek ulicznych, imprez organizowanych przez Amatorski Zespół Teatralny, dotacje miejscowych zakładów pracy. Warto także wymienić indywidualnych fundatorów: Julia i Władysław Bartlagowie, Eleonora i Stanisław Żarnowieccy, Klub Miasta Dobczyce w Chicago, Teodor Wisiorek, Dyrekcja i Załoga Kopalni Soli w Wieliczce (budowa nowego mostu do zamku), Dyrekcja i Załoga Wydziały Szynowego MPK w Krakowie (podarowali szyny stalowe na most, kraty do okien i drzwi), Państwowy Ośrodek Maszyn Brzączowice-Dobczyce (instalacja elektryczna), Kierownictwo i Załoga Stomil Dobczyce, młodzież Szkół Elektrycznych i Internatu w Dobczycach. Pomoc okazali także uczniowie szkół podstawowych z Brzezowej, Winiar, Krzesławic, Dobczyc oraz okoliczne Ochotnicze Straże Pożarne.
Inicjatorowi odbudowy zamku i pierwszemu kustoszowi muzeum – Władysławowi Kowalskiemu pomagali: Kazimierz, Jan i Józef Kowalscy, Mieczysław Stoch, Piotr Węglarz, Józefa Bergel, Anna Polończyk, Stanisław Nowak, Łucja Maniecka, Jan Gofroń, Tadeusz Owsiak, prof. Jerzy Małecki i Paweł Machnicki.
W związku z budową zbiornika wodnego oraz zapory i związanym z tym usunięciem starych budynków, powstała idea stworzenia etnograficznego działu muzeum, czyli skansenu architektury drewnianej. Pierwszy obiekt przewieziony już w 1968 r. Obecnie skansen tworzą następujące budynki: XIX wieczny budynek karczmy, przeniesionej z Krzyszkowic k. Myślenic, spichlerz przeniesiony z Zagórzan k. Gdowa (obecnie kuźnia), piętrowy kurnik przeniesiony z Brzezowej z dworu w przysiołku Gaik, trzy wozownie oraz przeniesiona z Dobczyc chałupa chłopska, w której została stworzona ekspozycja dotycząca zwyczajów pogrzebowych. Ponadto na terenie skansenu znajduje się najstarsza kapliczka przydrożna ziemi dobczyckiej z 1604 r., studnia z żurawiem, kierat i drewniane ule. W zbiorach skansenu znajduje się ponad 1000 eksponatów etnograficznych, które wypełniają m.in. izbę czarną (kuchnię), alkierz (sypialnię), izbę cechów, kuźnię oraz tworzą bogatą ekspozycję sprzętu rolniczego. Dzięki muzealiom znajdującym się w skansenie pielęgnowana jest tradycja, kultura regionu, twórczość regionalna i zanikające obrzędy. Wiąże się to z gromadzeniem i przechowywaniem licznych przedmiotów użytkowych, obrzędowych, ubiorów, opisów zwyczajów i obrzędów.
Dzięki pracom renowacyjnym prowadzonym w latach 2017-2018 w ramach projektu „Skansenowa”, skansen zyskał nowy blask. Wyremontowano wszystkie budynki oraz urządzono nowe ekspozycje.
Muzeum Regionalne PTTK im. Władysława Kowalskiego w Dobczycach posiada obecnie następujące działy tematyczne: archeologiczny, historyczny, etnograficzny i militarny. Prawie 2 tys. eksponatów wypełnia 10 pomieszczeń w zamku i 10 w skansenie. Corocznie muzeum odwiedza prawie 20 tys. turystów z kraju i zagranicy.
Muzeum udostępniane jest artystom do organizacji wystaw oraz młodzieży, która prezentuje swoje zainteresowania i prace plastyczne. W sali im. Władysława Kowalskiego odbywają się wykłady, odczyty oraz koncerty muzyki dawnej.
Obecnie głównym zamierzeniem projektowym Oddziału PTTK w Dobczycach jest dalsza odbudowa ruin zamku w takim zakresie, aby nawiązywała do tradycyjnej formy zamku, rozbudowanego od średniowiecza do XVII w. i podkreślała wartość historyczną obiektu. W koncepcji odbudowy uwzględniono historyczny podział zamku na dolny i górny, z dwoma dziedzińcami . Uzyskanie nowych pomieszczeń będzie miało istotne znaczenia dla funkcjonowania zamku nie tylko jako miejsca wypoczynku, lecz także jako obiektu kultury i dziedzictwa narodowego. Poszerzy to wachlarz usług świadczonych w obiekcie i zwiększy jego atrakcyjność dla użytkowników.
W okresie 2009-2012 wykonane zostały kolejne etapy prac realizujące posiadane projekty. Zakończono budowę nowego mostu i najazdu na most, wykonano odbudowę północnej części skrzydła wschodniego, czyli pomieszczeń kasy i magazynów. Odgruzowano pomieszczenia przy zamku górnym, wykonano częściową odbudowę bramy zamku. Istotnym wsparciem tych prac jest pomoc Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Zarządu Głównego PTTK, Prezesa Oddziału Marka Gabzdyla oraz Wiceprezesa Oddziału Władysława Brożka z rodziną.
W 2013 r. Muzeum Regionalne PTTK im . Władysława Kowalskiego w Dobczycach obchodziło swoje 50 urodziny. Główne uroczystości odbyły się w dniu 3 maja 2013 r. na zamku przy okazji rozpoczęcia sezonu turystycznego.
Obecnie zamek jest nadal odbudowywany.
Autor: Maria Topa, uzupełnił Michał Kowalik.